Σκηνή ελαιοσυγκομιδής από Αθηναϊκό αμφορέα του 3ου αιώνα π.Χ. (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο)

Του Σωτήρη ΣΑΛΗ

Στην Αθήνα των αρχαϊκών χρόνων (594-593 π.Χ.) η γη, κατά το μεγαλύτερο μέρος της, ήταν στα χέρια λίγων και πλούσιων πολιτών. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία σοβαρών κοινωνικών αναταραχών καθώς ο αγροτικός κόσμος ήταν έτσι στημένος ώστε να εξυπηρετεί τα συμφέροντα μόνο της αριστοκρατικής τάξης που κατείχε τη γη και έτσι έλεγχε την πρωτογενή παραγωγή.  Το πρόβλημα αυτό έπρεπε να αντιμετωπίσει ο Σόλων που εκλέχτηκε άρχοντας στην Αθήνα το 594 π.Χ. Η παρουσία του στην πολιτική σκηνή της πόλης χαρακτηρίστηκε από πρωτοποριακές μεταρρυθμίσεις στον αγροτικό τομέα. Ο Σόλων αντιλαμβανόταν πως η αιτία των κοινωνικοπολιτικών ταραχών και της οικονομικής αστάθειας που επικρατούσαν στην πόλη, ξεκινούσε από τον αγροτικό χώρο. Έτσι θέσπισε σειρά αξιόλογων αλλά και πρωτοποριακών μέτρων. 

Το κυριότερο από αυτά ήταν η κατάργηση της δέσμευσης της γης των χρεωμένων αγροτών. Ήταν ένας μηχανισμός που καθιστούσε τους μικρούς παραγωγούς έρμαιο των μεγάλων γαιοκτημόνων. Με αυτό το μέτρο ο Σόλων περιόρισε τη μεγάλη ιδιοκτησία , η οποία ήταν επιβλαβής για το κοινωνικό σύνολο. Εμπόδισε έτσι τη δημιουργία μεγάλων αγροκτημάτων και σταθεροποίησε ένα μοντέλο αγροτικής ανάπτυξης μικρών και μεσαίων κτημάτων. Ένα ακόμη μέτρο που εισήγαγε ο Σόλων ήταν η λεγόμενη  //σεισάχθεια // . δηλ. η ολοκληρωτική παραγραφή των χρεών των μικρών παραγωγών και η κατάργηση του σωματικού δανεισμού λόγω χρεών. 

Παράλληλα οργάνωσε καλύτερα τον πρωτογενή τομέα αυξάνοντας την παραγωγή και κυρίως την παραγωγή ελαιόλαδου και συστηματοποίησε τις εισαγωγές των σιτηρών. Επίσης κατέταξε τους πολίτες σε 4 κατηγορίες ανάλογα με το ύψος της ετήσιας παραγωγής τους μόνο από ιδιόκτητη αγροτική περιουσία, εισάγοντας ουσιαστικά την έννοια της κλιμακωτής φορολόγησης.

Τέλος προχώρησε σε νομισματική μεταρρύθμιση και υιοθέτησε το ευβοϊκό δραχμικό σύστημα αντί του αιγινήτικου που ίσχυε ως τότε. Αυτό είχε ευνοϊκές επιπτώσεις στον αγροτικό τομέα διότι επέτρεπε στους χρεωμένους αγρότες να εξοφλούν τα χρέη τους με νόμισμα ουσιαστικά υποτιμημένο. Το νέο νομισματικό σύστημα ευνοούσε τις εξαγωγές των Αθηνών καθώς τα αγροτικά προϊόντα της πόλης ήταν πιο ανταγωνιστικά στις διεθνείς εμπορικές συναλλαγές. 

Με τις επαναστατικές για την εποχή μεταρρυθμίσεις ο Σόλων κατόρθωσε να βελτιώσει αισθητά την οικονομική κατάσταση των μικροκαλλιεργητών θέτοντας νέες βάσεις για την αγροτική ανάπτυξη. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές αποτέλεσαν σταθμό στην ιστορία και κατέδειξαν, με τον πλέον εμφανή τρόπο, το ζωτικό ρόλο που έχει η ομαλή και εύρυθμη λειτουργία του αγροτικού τομέα στην κοινωνική αλλά και στην οικονομική ανάπτυξη μιας πολιτείας.

Ένα μεγάλο πρόβλημα της Αθήνας στα αρχαία χρόνια ήταν η καλλιέργεια των σιτηρών. Η πόλη για να μπορεί να καλύπτει τις ανάγκες της ήταν αναγκασμένη να εισάγει μεγάλες ποσότητες δημητριακών από τον Πόντο, τη Σικελία και την Αίγυπτο. Τα 2/3των αναγκών καλύπτονταν από εισαγωγές, αφού το Αττικό τοπίο δεν ήταν κατάλληλο για συστηματικές καλλιέργειες σιτηρών.  Αυτό το μεγάλο ποσοστό εξάρτησης από τις ξένες αγορές επέβαλλε τη λήψη μέτρων προκειμένου να εξασφαλίζεται ο ομαλός εφοδιασμός της αγοράς σε επαρκείς ποσότητες για όλα τα βαλάντια του πληθυσμού. 

Το 594 π.Χ. ο Σόλων με νόμο απαγόρεψε τις εξαγωγές δημητριακών και ταυτόχρονα με νομοθετικές ρυθμίσεις κάθε πλοίο που κατέπλεε στον Πειραιά έπρεπε να εκφορτώσει εκεί τα 2/3 του φορτίου του. Ταυτόχρονα η Αθηναϊκή πολιτεία αγόραζε και αποθήκευε δημητριακά σε δημόσιες αποθήκες για περιπτώσεις ανάγκης.  

Μετά τον Σόλωνα ένας ακόμα πολιτικός άνδρας, ο Πεισίστρατος, υιοθέτησε συγκροτημένη αγροτική πολιτική. Κατέλαβε την εξουσία το 561 π.Χ. και ακολούθησε φιλολαϊκή πολιτική διατηρώντας τους προγενέστερους νόμους του Σόλωνα. Ο Πεισίστρατος παρείχε άμεση οικονομική βοήθεια σε φτωχούς αγρότες με τη μορφή δημόσιων πιστώσεων και έδωσε κίνητρα για τη μετατροπή της ακαλλιέργητης γης σε αμπελώνες και ελαιώνες, θέλοντας να εκμεταλλευτεί τα πλεονεκτήματα της Αττικής γης. Ακόμη αναβίωσε παλιά έθιμα και λατρευτικές συνήθειες του αγροτικού κόσμου, αναβαθμίζοντας τη λατρεία των αγροτικών θεών κερδίζοντας έτσι την εκτίμηση της πλατιάς μάζας των Αθηναίων γεωργών. 

Το 390 π.Χ. ο Ξενοφών συνέγραψε τον  //Οικονομικό //.  Στο έργο αυτό αναδεικνύεται η οργάνωση και διοίκηση της αγροτικής οικονομίας με βάση το γεωργικό τομέα, εκφράζοντας την άποψη πως η γεωργία συμβάλλει τα μέγιστα στην ανάπτυξη του όλου οικονομικού συστήματος.  Στο έργο αυτό τονίζεται επίσης πως η γεωργία συμβάλλει, εκτός από την οικονομική ευημερία των ανθρώπων και κατ επέκταση και των κοινωνιών, στην πνευματική ανάπτυξη και την ψυχική ευεξία των ανθρώπων. Στο βιβλίο αυτό ο Αθηναίος ιστορικός εκφράζει την αντίληψη πως η γεωργία είναι το θεμέλιο της οικονομίας και αναφέρει χαρακτηριστικά .  // Όταν όλα πάνε καλά στη γεωργία όλες οι άλλες τέχνες ευημερούν , όταν όμως αναγκαστικά η γη μένει ακαλλιέργητη οι άλλες τέχνες παρακμάζουν και στη στεριά και στη θάλασσα //.   Το αξίωμα αυτό παραμένει επίκαιρο ακόμη και στη σημερινή εποχή της τεχνολογίας και της παγκοσμιοποίησης οι οποίες περιορίζουν τη σημασία και το ρόλο της γεωργίας.

Ο Ξενοφών συνέγραψε ένα ακόμη έργο οικονομικού περιεχομένου με τίτλο  // Πόροι // όπου αναλύονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Αθηναϊκής οικονομίας και οι προοπτικές ανάπτυξής της. Εκεί διατυπώθηκε για πρώτη φορά στα παγκόσμια χρονικά ο νόμος της φθίνουσας οικονομίας και απόδοσης όταν επεσήμανε πως ένας κτηματίας πρέπει να χρησιμοποιεί όσους εργάτες πραγματικά χρειάζεται .  Εκεί αναλύεται επίσης ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης καθώς οι μηχανισμοί διαμόρφωσης των τιμών στην αγορά παρατηρώντας πως  // όταν υπάρχει υπερπαραγωγή σίτου και οίνου τα γεωργικά εισοδήματα μειώνονται // . 

Μελετώντας τα αρχαία συγγράμματα απορεί κανείς γιατί η ανάπτυξη της οικονομίας δεν ακολουθεί δρόμους τους οποίους έτσι κι αλλιώς η ανθρωπότητα έχει αντιμετωπίσει στην επίπονη πορεία της. Μπορεί η τεχνολογία σήμερα να επιφέρει αλλαγές στα μεγέθη των καλλιεργειών ή γενικότερα των επενδύσεων ο τρόπος όμως διαχείρισης των παραγόμενων υλικών έχει αναδειχτεί ότι πρέπει να ακολουθεί κανόνες με γνώση και σχέδιο.  Στη νεότερη ιστορία της ανθρωπότητας έχει καταγραφεί η αναγκαιότητα αλλαγών στα οικονομικά σχέδια ανάπτυξης και η υιοθέτηση νέων μεταρρυθμίσεων. Επειδή στο τέλος αυτό που θα μείνει και αυτό που θα πρέπει να προσεχτεί είναι μόνο ο άνθρωπος και ο πολιτισμός που προκύπτει από τον γενικότερο τρόπο δράσης καλό θα είναι να προβληματιζόμαστε όχι μόνο για την παγκοσμιοποίηση σαν οικονομικό μέσο ανάπτυξης αλλά για την παγκοσμιοποίηση σαν ισοπέδωση αξιών και πολιτισμού.