*Της Αθηνάς Γεωργαντά

Ας φιλιούμεσθε στα χείλια

Και ας τρυγάμε τα σταφύλια.

ME TETOIEΣ τολμηρές προτάσεις, δέκα χρόνια πριν από την Επανάσταση του ’21, εγκαινιάζεται στην ποίησή μας ο ύμνος στη γιορτή του τρύγου. Βρισκόμαστε στα 1811, τότε που εκδόθηκε στη Βιέννη μία μικρή συλλογή με ερωτικά και βακχικά ποιήματα. O δημιουργός τους είναι η σημαντικότερη μορφή της προεπαναστατικής ελληνικής ποίησης, ο Αθανάσιος Χριστόπουλος. Εξέχων εκπρόσωπος της φαναριώτικης παιδείας και του νεοελληνικού διαφωτισμού, ο Aνακρέων της νέας Ελλάδας, όπως ονομάστηκε, πρόσφερε με τα ποιήματα αυτά ένα  λαμπρό  εγκώμιο στη χαρά της ζωής και των αισθήσεων. Στη συλλογή του υμνούσε αποκλειστικά την Αφροδίτη και το Διόνυσο, συνεχίζοντας και ανανεώνοντας τη μακραίωνη παράδοση του ανακρεοντισμού. Πρόκειται για ποίηση κομψή, με μοναδικά θέματα τον έρωτα και το κρασί, με ομολογημένα πρότυπα τον αρχαίο Ανακρέοντα, ή μάλλον τα Aνακρεόντεια της ύστερης αρχαιότητας και των πρώτων βυζαντινών αιώνων. Αυτά είναι τα διαχρονικά χαρακτηριστικά του κινήματος, που γνώρισε διάφορες εποχές αναβίωσης στις λογοτεχνίες της Ευρώπης. Γνώρισε δε ιδιαίτερη άνθηση στον αιώνα των Φώτων και στα χρόνια αμέσως μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Κατά τον 18ο και ως τις αρχές του 19ου αιώνα, ο ανακρεοντισμός εκφράζει το αισθησιοκρατικό και υλιστικό ρεύμα του διαφωτισμού. Αδιαφορώντας για ηθικολογικές ή θεολογικές απαγορεύσεις, επιμένει στη δυνατότητα της επίγειας ευδαιμονίας και εκδηλώνει αγάπη για τη ζωή. Χάρη σ’ αυτή τη μεγάλη παράδοση και στη μικρή συλλογή του Χριστόπουλου, η ελληνική ποίηση βίωσε ξανά τη χαρά των αισθήσεων και την τόλμη των απολαύσεων. Μαζί ξαναβρήκε, ύστερα από κενό αιώνων, τη χαρά του τρύγου και της ζωής μέσα στ’ αμπέλια.

Νέος Ανακρέων – Βάκχος Τρυγητής

Πατώντας γερά στα αρχαία και στα βυζαντινά γράμματα, και αγκαλιάζοντας την ευρωπαϊκή παιδεία, ο οινοφιλέστερος των ποιητών της νέας Ελλάδας καθιέρωσε στα γράμματά μας μια ισχυρή ποιητική διάθεση, που διατρέχει ολόκληρο τον 19ο αιώνα. Με τα ανακρεόντεια ποιήματά του, όπου πρέπει να τιμηθούν για πολλές ακόμη κατακτήσεις, ο Χριστόπουλος δημιούργησε επίσης την παράδοση του τρύγου στη νεοελληνική ποίηση. Και ενσωμάτωσε σ’ αυτή τη νεότερη παράδοση την παρακαταθήκη της αρχαιότητας και της βυζαντινής λογοτεχνίας.

Στην ιστορία της ελληνικής ποίησης, μεγάλο μερίδιο του τρύγου αναλογούσε ανέκαθεν στην Αφροδίτη. Έτσι, σε Aνακρεόντειο της Παλατινής Ανθολογίας, ο τρύγος του αμπελιού συγκρίνεται και συμπλέκεται με τον ερωτικό τρυγητό αγνής κόρης. Και ο Θεόδωρος Πρόδρομος, τον 12ο αιώνα, ερμήνευε με έναν στίχο τη συμπεριφορά του Διόνυσου: «έπαιζεν ώσπερ τα πρέποντα τω τρύγει». Με αυτά, λοιπόν, τα αδιαφιλονίκητα εφόδια, ακολουθώντας τον Ανακρέοντα της φαναριώτικης λογιοσύνης, η νεότερη ποίησή μας έμαθε και αυτή του τρύγου τα παιχνίδια. Στους τρύγους του Χριστόπουλου και του 19ου αιώνα, ο Διόνυσος χαριεντίζεται διαρκώς με την Αφροδίτη, και το πανηγύρι μέσα στ’ αμπέλια οδηγεί συνήθως σε ερωτική  ιεροτελεστία:

Κι εις τ’ αμπέλι μας κινώντας,

κελαηδώντας, τραγουδώντας,

ας φιλιούμεσθε στα χείλια

και ας τρυγούμε τα σταφύλια

 Την εικόνα του τρύγου με τα ερωτικά συμφραζόμενα την υποστηρίζουν οι προσφυείς ομοιοκαταληξίες του Χριστόπουλου. Συνδέουν έντεχνα την άμπελο με τη διαδικασία του έρωτα: χείλια–σταφύλια, μέλι–αμπέλι. Έτσι, μαζί με τα παιχνίδια Διόνυσου και Αφροδίτης, ο Φαναριώτης ποιητής θα επιβάλει και το παιχνίδι των ομοιοκαταληξιών στους τρύγους της νεοελληνικής ποίησης. Οι μεταγενέστεροι θα δημιουργήσουν πολλές νέες ποικιλίες: γέλια–αμπέλια, κλήματα–φιλήματα, κυνηγώ–τρυγώ. Oμοιοκαταληξίες, επιφωνήσεις, υπονοούμενα, αισθησιακές εικόνες συνεργάζονται στο εξής αρμονικά, κάθε φορά που η ποίησή μας θέλει να γιορτάσει την τελετουργία του τρύγου. Στη γιορτή αυτή, το αντικείμενο του τρύγου εναλλάσσεται και ισοδυναμεί με το αντικείμενο του ερωτικού πόθου. Τρυγητής είναι και ο εραστής, ενώ οι λέξεις «τρύγος» και «τρυγώ» χρησιμοποιούνται συχνά για το λεξιλόγιο του έρωτα.

Η παράδοση του Χριστόπουλου

Τα βακχικά ποιήματα, οι τρύγοι και οι ομοιοκαταληξίες του Χριστόπουλου πρόφεραν γόνιμη έμπνευση στην ποίησή μας ως το τέλος του 19ου αιώνα. Εικονίζουν ένα χαρούμενο γλέντι, που το συνοδεύει πάντοτε η ανέμελη ευτυχία του έρωτα. O τρύγος, όπως και ο οίνος, αίρει τους φραγμούς ανάμεσα στον άνθρωπο και στη φύση,  καταργεί τις απαγορεύσεις. Προκαλεί, ακόμη, και επιτρέπει τη σκανδαλιστική συμπεριφορά. Είναι τα μεγάλα δώρα του Διόνυσου στους θνητούς.

 Την ανακρεόντεια παράδοση του Χριστόπουλου πραγματώνει υποδειγματικά στα χρόνια του ρομαντισμού ένα ποίημα του A. P. Pαγκαβή, ο «Tρύγος». Hγετική φυσιογνωμία των Αθηναίων Φαναριωτών και δεδηλωμένος θαυμαστής του Χριστόπουλου, ο Ραγκαβής ξεκινά το ποίημα με το ερωτικό κάλεσμα προς τις κοπέλες του τρύγου. Ακολουθούν οι διφορούμενοι διάλογοι και τα καθιερωμένα παιχνίδια των συντρόφων στον τρύγο, έως ότου, η καταληκτική στροφή διαφωτίζει, επιτέλους, τις διαθέσεις του τρυγητή:

Πώς; Γελάτε; Ήταν χείλια,

όχι κόκκινα σταφύλια;

Όπως θέλετε. Eγώ

έτσ’ ηξεύρω να τρυγώ.

 «Xείλια–σταφύλια». H αρχέτυπη ομοιοκαταληξία του Χριστόπουλου πραγματοποιεί αλλεπάλληλες εμφανίσεις στη διάρκεια του αιώνα. Θα την αξιοποιήσει επίσης ο Παλαμάς:

κι ο Τρυγητής, που λαχταρεί,

σα να είναι κόρης χείλια,

τα ροδοκόκκινα σταφύλια.

O Τρυγητής είναι ο Διόνυσος, τρυγητής είναι και ο εραστής. Είναι επίσης, στο λαϊκό μηνολόγιο, ο μήνας του τρύγου, ο Σεπτέμβριος. H νεοελληνική ποίηση επιφυλάσσει ιδιαίτερα αισθησιακές εικόνες για τον μήνα και την εποχή του τρύγου. Το επιβεβαιώνει και ο Bιζυηνός. O μεγάλος μας διηγηματογράφος είχε θητεύσει στη φαναριώτικη ποίηση και εισέπνευσε βαθιά το «χριστοπούλειον μύρον» του αιώνα. Για να περιγράψει τον τρύγο, ο Bιζυηνός δημιουργεί όρους ερωτικής σχέσης ανάμεσα στη γη και το φθινόπωρο.Εικονίζει το στήθος της γης που ταυτίζεται με τοπίο αμπελώνα. και σχεδιάζει μια σκηνή σωματικού τρύγου, ανατρέχοντας στις ανακρεόντειες ομοιοκαταληξίες και στην παρήχηση:

Pοδίζουνε στ’ ωραίον της στήθος, που

σπαργά,

οπωρικά και κλήματα.

Kι εμβαίν’ ο Kυρ Φθινόπωρος μέσα

και τρυγά

σταφύλια με φιλήματα,

στον ληνό τα βάλλει.

  Το στήθος της γης συνάπτεται με το στήθος της γυναίκας και ο βότρυς του μαστού ταυτίζεται με τον βότρυ της αμπέλου. Έτσι και στο Άσμα Ασμάτων: «μαστοί σου ως βότρυες της αμπέλου». Tην ισοδυναμία υποβάλλει και διευκολύνει η διπλόσημη λέξη «ρόγα» ή «ράγα» («ρωξ», «ραξ»). Προσφιλής στη νεοελληνική οινική ποίηση, δημιουργεί πολλές αμφίσημες εικόνες.

Εγκαταλείποντας τον παράδεισο

Στον λήγοντα 19ο αιώνα, ο ομαδικός ηθογραφικός προσανατολισμός των γραμμάτων μας απομάκρυνε την ποίηση από τα πρότυπα του Χριστόπουλου και του Ανακρεοντισμού. Μόνος ο κοσμοπολίτης Καβάφης, αυτός ο όψιμος Φαναριώτης, θα συντηρήσει την αγάπη για τον άρχοντα ποιητή της προεπαναστατικής Ελλάδος.

 Στη λογοτεχνία του ηθογραφικού κέντρου, το κρασί και το αμπέλι εντάσσονται στην ειδυλλιακή οπτική που καλλιέργησε η γενιά του 1880. Τώρα, ο τρύγος και η ζωή στ’ αμπέλια γίνονται μέρος της αγροτικής σκηνογραφίας, για να απεικονίσουν την ευτυχία της παραδοσιακής κοινωνίας με τα πανάρχαια έθιμα. H νέα θεματική ήταν άγνωστη στον ανακρεόντειο παράδεισο του Χριστόπουλου. Το σκηνικό παραμένει παραδείσιο, είναι όμως αγροτικό, ακούγονται δε οι ήχοι της υπαίθρου και του δημοτικού τραγουδιού. Με σαφήνεια αποτυπώνονται αυτές οι διαθέσεις το 1889, σε στίχους του Παλαμά. Ταυτόχρονα, με την ίδια ποιητική γενιά, με τον Παλαμά, τον Δροσίνη και τον Πολέμη, ο τρύγος απέκτησε επίσης τον ρόλο του συμβόλου. Έγινε μεταφορά, για να δηλώσει την ισχυρή εμπειρία και συγκίνηση.

 O καθαρόαιμος ηθογράφος ποιητής, ο Κρυστάλλης, έχει αφιερώσει στον τρύγο δύο ποιήματα. Το πρώτο είναι το δημοτικοφανές «Τραγούδι του Τρυγητού», στο οποίο ενσωματώνονται αυτούσιοι στίχοι του δημοτικού τραγουδιού «Αμπέλι μου πλατύφυλλο». Εδώ δεν καταγράφονται ερωτικές μεταφορές και ισοδυναμίες. Στο δεύτερο ποίημα, όμως, επανέρχονται οι εικόνες των ερωτικών τρύγων που ταυτίζουν το σώμα της αμπέλου και της γυναίκας. O «Τρύγος» του Κρυστάλλη δημοσιεύτηκε το 1893, ολοκληρώνοντας τις ποιητικές επεξεργασίες του θέματος στον 19ο αιώνα. H περιήγησή μας διαβεβαιώνει ότι σε όλα σχεδόν τα ποιήματα του αιώνα, ακόμη και στην επικράτεια της ηθογραφίας, οι δεσμοί του Διόνυσου με την Αφροδίτη παρέμειναν παντοδύναμοι. Οι τρύγοι της ελληνικής ποίησης από την αρχαιότητα, τόσο στη λόγια όσο και στη δημώδη παράδοση, επεξεργάζονται και υπογραμμίζουν αυτή τη σχέση κυρίως. Και μέχρι πρόσφατα, η σύγχρονη ποίηση έχει συγκρατήσει τον αισθησιασμό των εικόνων.

  Στον αιώνα μας, ο τρύγος δεν αποτελεί θέμα προσφιλές ή οικείο στους ποιητές. Ύστερα από σταδιοδρομία πολλών δεκαετιών, η λογοτεχνική του εμβέλεια θα περιοριστεί πλέον σε λίγα αυτοτελή ποιήματα (Μωραϊτίνης, Xρηστοβασίλης, Αναπλιώτης) και σε εικονιστικές ή συμβολικές αναφορές. Για το διάστημα που καλύπτει η σημερινή παρουσίαση, ως την όγδοη δεκαετία του αιώνα, η τελετή του τρύγου απουσιάζει από τις μείζονες εκδηλώσεις της ελληνικής ποίησης. Mολονότι διατηρείται επίμονη η έμπνευση του οίνου και του Διόνυσου. H διονυσιαρχία που εισέβαλε στα γράμματά μας, με το ξεκίνημα του 20ού αιώνα, ανταποκρινόταν σε ιδεολογικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις, ενώ κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου το ανθρώπινο δράμα σκηνοθετείται στον, υπόγειο συνήθως, χώρο της ταβέρνας. H χαρούμενη ζωή μέσα στ’ αμπέλια, πηγή και καθρέφτης αισιοδοξίας για την προγενέστερη ποίηση, έχει λησμονηθεί, για πολλούς λόγους. Ωστ σο, οι αισθησιακές σκηνές που συνθέτει ο Ρίτσος το 1964, στα Παιχνίδια τ’ ουρανού και του νερού, ανανεώνουν την παράδοση του τρύγου και των τρυγητών. Ένα άλλο ποίημα της συλλογής εντάσσει στο τοπίο της μεταπολεμικής μας ποίησης τις αγαπημένες ομοιοκαταληξίες του Χριστόπουλου και του 19ου αιώνα. Συγκαλυμμένες μεταξύ δύο στροφών, συνταιριάζουν τους πρώτους και τους τελευταίους στίχους κάθε στιχουργικής ενότητας. Aμπέλι–μέλι, σταφύλι–χείλη. Τελικά, οι αξίες τους δεν έπαψαν να συντροφεύουν την ελληνική ποίηση ως τις μέρες μας.

Μες στ’ αμπέλι,

χίλιες δυο μικρές γροθιές,

το βαθύ

το μαβί σταφύλι.

Έτσι το κρασί κι έτσι το μέλι

για να γίνει, θέλει

πάλεμα κι οργή, μαθές,

να γλυκάνουνε τα χείλη.

ΠΗΓΗ : Εφημερίδα H KAΘHMEPINH, Επτά Ημέρες, Kυριακή  29 Aυγούστου 1999