Το πρώτο «μνημόνιο» στην ιστορία της Ελλάδας
Στις 2 Σεπτεμβρίου του 1843 η Ελλάδα υποχρεώθηκε στο πρώτο «μνημόνιο» της ιστορίας της, «μνημόνιο» το οποίο συνέταξαν οι λεγόμενες Μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία).
Πως γεννήθηκε το χρέος
Η προσωρινή κυβέρνηση της Ελληνικής Δημοκρατίας για να χρηματοδοτήσει τον πόλεμο της ανεξαρτησίας, που ξεκίνησε το 1821 ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, και να στεριώσει το νέο κράτος, σύναψε δύο δάνεια στο Λονδίνο, το ένα το 1824 και το άλλο το 1825. Τα δύο ελληνικά δάνεια έφταναν τα 2,8 εκατομμύρια λίρες στερλίνες, δηλαδή το 120% του ΑΕΠ της χώρας εκείνη την εποχή.
Οι τραπεζίτες του Λονδίνου, ως η κύρια χρηματοπιστωτική δύναμη παγκοσμίως εκείνη την εποχή, έσπευσαν να οργανώσουν το δάνειο κατά τέτοιο τρόπο ώστε να αποκομίσουν πολύ μεγάλα κέρδη. Από κοντά και οι τραπεζίτες του Παρισιού, των Βρυξελλών και άλλων ευρωπαϊκών εδρών του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, αναζητούσαν μανιασμένα να τοποθετήσουν τα τεράστια ποσά που είχαν στη διάθεσή τους.
Ο δανεισμός στην προσωρινή κυβέρνηση ενός ελληνικού κράτους στη γέννησή του, σε συνθήκες πολέμου, για ένα ποσό που αντιστοιχούσε στο 120% του συνόλου της παραγωγής της χώρας, αποτελεί ξεκάθαρη απόδειξη της βούλησης να βρεθεί, με κάθε ρίσκο, μια ζουμερή ευκαιρία κέρδους. Στο πλευρό των τραπεζιτών, οι μεγάλοι βιομήχανοι και οι μεγαλέμποροι υποστήριζαν αυτό το κερδοσκοπικό εγχείρημα, γιατί τα δάνεια αυτά θα χρησιμοποιούνταν σε μεγάλο βαθμό από τους δανειζόμενους για να αγοράσουν από το Ηνωμένο Βασίλειο οπλισμό, ρουχισμό για τα νέα στρατεύματα κι εξοπλισμό κάθε είδους…
Πώς συνάπτονταν τα δάνεια;
Τραπεζίτες του Λονδίνου εξέδιδαν τίτλους για λογαριασμό της προσωρινής κυβέρνησης της Ελληνικής Δημοκρατίας ,όπως και των νέων λατινοαμερικανών ηγετών (Simon Bolivar, Antonio Sucre, José de San Martín), που ολοκλήρωναν τον αγώνα της ανεξαρτησίας από το ισπανικό στέμμα , και τους πουλούσαν στο χρηματιστήριο του City. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι τις περισσότερες φορές οι τίτλοι πωλούνταν κάτω από την ονομαστική τους αξία. Κάθε τίτλος, που είχε εκδοθεί για την Ελλάδα με ονομαστική αξία εκατό λίρες, πουλιόταν για 60 λίρες. Έτσι, η Ελλάδα έλαβε λιγότερες από 60 λίρες, αν αφαιρέσουμε τη μεγάλη προμήθεια που λάμβανε η εκδοτική τράπεζα, για την αναγνώριση ενός χρέους 100 λιρών. Αυτό μας επιτρέπει να εξηγήσουμε γιατί το δάνειο αξίας 2.8 εκατομμυρίων λιρών μεταφράστηκε τελικά σε πληρωμή μόνο 1.3 εκατομμυρίων λιρών στην Ελλάδα.
Πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη μας δύο σημαντικούς παράγοντες. Αν και ο τόκος για τους ελληνικούς τίτλους ήταν 5%, υπολογιζόταν με βάση την ονομαστική τους αξία, συνεπώς οι ελληνικές αρχές έπρεπε να καταθέτουν κάθε χρόνο 5 λίρες στον κάτοχο τίτλου ονομαστικής αξίας 100 λιρών, κάτι που τον συνέφερε εξαιρετικά, αφού στην πραγματικότητα λάμβανε τόκο 8,33% (και όχι 5%). Αντιθέτως, για το δανειζόμενο κράτος το κόστος ήταν εξωφρενικό. Στην ελληνική περίπτωση, οι ελληνικές αρχές έλαβαν 1.3 εκατομμύρια, αλλά έπρεπε να αποπληρώνουν κάθε χρόνο τοκοχρεολύσια για τα 2.8 εκατομμύρια. Ήταν ανυπόφορο.
Το 1826, η προσωρινή κυβέρνηση έκανε στάση πληρωμών. Γενικά, οι μελέτες που έχουν αφιερωθεί στην περίοδο αρκούνται να εξηγούν τη στάση πληρωμών με βάση το υψηλό κόστος των στρατιωτικών επιχειρήσεων και τη συνέχιση του πολέμου.
Ωστόσο, οι λόγοι της χρεωκοπίας δεν βρίσκονται στην Ελλάδα. Διεθνείς παράγοντες, ανεξάρτητοι από τη βούληση των ελληνικών αρχών, έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο. Πράγματι, από τον Δεκέμβρη του 1825 ξεκινάει η πρώτη παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού, αφού σκάει η κερδοσκοπική φούσκα που είχε δημιουργηθεί τα προηγούμενα χρόνια στο χρηματιστήριο του Λονδίνου. Η κρίση αυτή προκάλεσε πτώση της οικονομικής δραστηριότητας και δημιούργησε σε πολλές από τις οικογένειες των τραπεζιτών μια απέχθεια για το ρίσκο.
Από τον Δεκέμβρη του 1825 και μετά, οι Βρετανοί τραπεζίτες, και μαζί τους οι άλλοι Ευρωπαίοι τραπεζίτες, σταματούν τα δάνεια τόσο προς το εξωτερικό όσο και προς την εσωτερική αγορά. Τα νέα κράτη, που υπολόγιζαν να χρηματοδοτήσουν την αποπληρωμή των χρεών τους συνάπτοντας νέα δάνεια στο Λονδίνο ή στο Παρίσι, δεν βρίσκουν πλέον τραπεζίτες διατεθειμένους να τους δανείσουν χρήματα.
Η κρίση του 1825-1826 επηρέασε όλα τα χρηματοπιστωτικά κέντρα της Ευρώπης: Λονδίνο, Παρίσι, Φρανκφούρτη, Βερολίνο, Βιέννη, Βρυξέλλες, Άμστερνταμ, Μιλάνο, Μπολόνια, Ρώμη, Δουβλίνο, Πετρούπολη… Η οικονομία μπαίνει σε ύφεση, εκατοντάδες τράπεζες, εμπορικές επιχειρήσεις και βιοτεχνίες χρεοκοπούν. Το διεθνές εμπόριο καταρρέει. Για την πλειοψηφία των οικονομολόγων, η κρίση του 1825-1826 αποτελεί την πρώτη μεγάλη κυκλική κρίση του καπιταλισμού.
Όταν εκρήγνυται η κρίση στο Λονδίνο τον Δεκέμβριο του 1825, η Ελλάδα και τα νέα κράτη της Λατινικής Αμερικής αποπλήρωναν ακόμη τα δάνειά τους. Αντιθέτως, μέσα στο 1826 πολλές χώρες αναγκάζονται να αναστείλουν την αποπληρωμή (η Ελλάδα, το Περού, η Μεγάλη Κολομβία, που περιλάμβανε την Κολομβία, τη Βενεζουέλα και το Εκουαδόρ), γιατί οι τραπεζίτες αρνούνται να τους δώσουν νέα δάνεια και γιατί η συνολική επιδείνωση της παγκόσμιας οικονομίας και του διεθνούς εμπορίου μειώνει τα κρατικά έσοδα. Το 1828, όλες οι ανεξάρτητες χώρες της Λατινικής Αμερικής, από το Μεξικό μέχρι την Αργεντινή, βρίσκονται σε στάση πληρωμών.
Το 1829, η ελληνική προσωρινή κυβέρνηση προτείνει στους δανειστές του Λονδίνου να ξεκινήσει πάλι τις πληρωμές, με την προϋπόθεση της μείωσης του χρέους. Οι δανειστές αρνούνται και απαιτούν το 100% της ονομαστικής αξίας. Δεν προκύπτει συμφωνία.
Από το 1830, τρεις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία και η Ρωσία , συγκροτούν την πρώτη Τρόικα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας και αποφασίζουν να εγκαταστήσουν στην Ελλάδα μια μοναρχία με επικεφαλής κάποιον Γερμανό πρίγκιπα. Ξεκινά μια διαπραγμάτευση για το ποιος πρίγκιπας θα επιλεγεί από τις μεγάλες δυνάμεις: ο Λεοπόλδος του Σαξ Κόμπουργκ, ο Όθωνας της Βαυαρίας ή κάποιος άλλος;
Τελικά, ο Λεοπόλδος τοποθετείται στον θρόνο του Βελγίου, που γίνεται ανεξάρτητο κράτος το 1830, και ο Ότο Φρίντριχ Λούντβιχ φον Βίτελσμπαχ (Όθωνας) επιλέγεται για βασιλιάς της Ελλάδας. Ταυτόχρονα, οι τρεις δυνάμεις φτάνουν σε συμφωνία στήριξης των Βρετανών τραπεζιτών και των άλλων ευρωπαϊκών τραπεζών που είχαν αγοράσει ελληνικούς τίτλους χρέους με τη μεσολάβησή τους. Αποφασίζεται επίσης να μπει η μέγιστη δυνατή πίεση στο νέο ελληνικό κράτος, προκειμένου να αναγνωρίσει το σύνολο του χρέους των ετών 1824 και 1825.
Τι κινήσεις κάνει η Τρόικα (Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία, Ρωσία);
Η Τρόικα απευθύνεται σε γαλλικές τράπεζες για να εκδώσουν για λογαριασμό της ελληνικής μοναρχίας δάνειο 60 εκατομμυρίων γαλλικών φράγκων (περίπου 2.4 εκατομμύρια λίρες στερλίνες). Το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία και η Ρωσία μπαίνουν εγγυητές απέναντι στις τράπεζες, βεβαιώνοντας ότι, σε περίπτωση αποτυχίας της Ελλάδας να αποπληρώσει το δάνειο, θα αναλάβουν την αποπληρωμή οι ίδιες. Η Τρόικα προσθέτει πως θα κάνει ό,τι χρειαστεί για την αποπληρωμή και των δανείων του 1824 και του 1825 . Η συμφωνία ανάμεσα στις τρεις δυνάμεις επιτυγχάνεται το 1830, όμως, λόγω των δυσκολιών, τίθεται σε ισχύ το 1833. Το δάνειο των 60 εκατομμυρίων φράγκων υπογράφηκε το 1833 και δόθηκε σε τρεις δόσεις.
Ο προορισμός των ποσών των δύο πρώτων δόσεων είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικός. Σε σύνολο 44.5 εκατομμυρίων δραχμών (το δάνειο βγήκε σε γαλλικά φράγκα και αποδόθηκε σε δραχμές με ισοτιμία 1 φράγκο προς 1.2 δραχμές), μόνο 9 εκατομμύρια έφτασαν στα ταμεία του κράτους, δηλαδή το 20% του δανείου.
Κατανομή ποσών
Ακολουθεί μια περίληψη της χρήσης των ποσών του δανείου του 1833 με εγγυήτριες τις μεγάλες δυνάμεις (δόσεις A και B, επί συνόλου 44.5 εκατομμυρίων δραχμών).
Αμοιβές για την τράπεζα Rothschild: 5 εκατομμύρια.
Τόκοι για το δάνειο της περιόδου 1833 με 1835 (προπληρωμή): 7.6 εκατομμύρια.
Αποζημίωση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία :12.5 εκατομμύρια.
Αποπληρωμή του δανείου στις μεγάλες δυνάμεις (προπληρωμή στις Γαλλία, ΗΒ, Ρωσία): 2 εκατομμύρια.
Κόστος μετάβασης για τον βασιλιά Όθωνα, το προσωπικό και τη συνοδεία του: 2.1 εκατομμύρια.
Μισθοί και άλλα έξοδα των μελών της αντιβασιλείας του Όθωνα: 2 εκατομμύρια.
Στρατολόγηση και κόστος μετακίνησης για τους Βαυαρούς μισθοφόρους: 3.3 εκατομμύρια.
Αγορά στρατιωτικού εξοπλισμού: 1 εκατομμύριο.
Σύνολο: 35.5 εκατομμύρια.
Υπόλοιπο που παραδόθηκε στο ταμείο του ελληνικού κράτους: 9 εκατομμύρια.
Δηλαδή το 20% από τα 44.5 εκατομμύρια που χρεώθηκαν στην Ελλάδα.
Η πτώχευση
Τον Ιούνιο του 1843, η Ελλάδα κήρυξε πτώχευση, γιατί δεν ήταν σε θέση να πληρώσει ένα μέρος των ετήσιων τόκων για την αποπληρωμή του δανείου του 1833. Απέναντι στις απειλές των δανειστών, η κυβέρνηση δεσμεύτηκε να εφαρμόσει ένα πρόγραμμα άγριας λιτότητας, προκείμενου να συνεχίσει την αποπληρωμή του χρέους.
Η Ελλάδα μπήκε σε μια φάση σκληρής «λιτότητας». Πηγές της εποχής καταγράφουν τις σκηνές εξαθλίωσης του πλήθους στις πόλεις και την ύπαιθρο. Στην πρωτεύουσα, οι πολίτες, χωρίς πόρους, σταμάτησαν να πληρώνουν τους φόρους τους, σε σημείο που δεν υπήρχαν πια υποψήφιοι στους πλειοδοτικούς διαγωνισμούς για την ανάληψη των θέσεων για την είσπραξη των φόρων.
Προφανώς, ήταν αδύνατον να συλλεχθούν τα χρήματα για την αποπληρωμή των τόκων του χρέους σε μια χώρα της οποίας η πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν βαθιά φτωχοποιημένη. Παρ’ όλα αυτά οι δανειστές απαιτούσαν την αποπληρωμή του χρέους.
Έτσι, οργανώθηκε στο Λονδίνο μια συνάντηση για το ελληνικό χρέος και οι αντιπρόσωποι της Τρόικας διαμόρφωσαν μια διακήρυξη που καταδίκαζε την Ελλάδα (Ιούνιος 1843). Με βάση τη διακήρυξη αυτή, η Ελλάδα δεν είχε σεβαστεί τις υποχρεώσεις της. Οι τρεις πρέσβεις έδωσαν στην κυβέρνηση 15 μέρες για να κάνει ακόμα μεγαλύτερες περικοπές στις δημόσιες δαπάνες, ύψους περίπου τεσσάρων εκατομμυρίων δραχμών. Οι περικοπές που είχαν προβλεφθεί αρχικά από την κυβέρνηση ήταν μόλις 1 εκατομμύριο.
Μετά από ένα μήνα συζητήσεων, συντάχθηκε ένα πρωτόκολλο-μνημόνιο από τους πρέσβεις και την ελληνική κυβέρνηση.
Η συμφωνία επικυρώθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 1843 και προκάλεσε θύελλα διαμαρτυριών. Την επομένη ξέσπασε η Επανάσταση της 3ης του Σεπτέμβρη. Κατέληξε σε ένα νέο Σύνταγμα, που ήταν όμως ακόμη πολύ μακριά από τη δημοκρατία.
Τα βασικά μέτρα, που υιοθετήθηκαν από την ελληνική κυβέρνηση το 1843 στο πλαίσιο της εφαρμογής του «Μνημονίου» της εποχής, περιλάμβαναν:
1. Απόλυση του ενός τρίτου των δημοσίων υπαλλήλων και τη μείωση των μισθών των υπολοίπων σε ποσοστό 15-20%.
2. Πάγωμα της καταβολής των συντάξεων.
3. Σημαντική μείωση των στρατιωτικών δαπανών.
4. Επιβολή σε όλους τους παραγωγούς να καταβάλουν προπληρωμή επί του φόρου, τη δεκάτη, που αντιστοιχούσε στο ένα δέκατο της αξίας του συνόλου της παραγωγής.
5. Αύξηση στα τελωνειακά τέλη και τα χαρτόσημα.
6. Απολύθηκαν όλοι οι υπάλληλοι του εθνικού τυπογραφείου, οι δασοφύλακες και οι περισσότεροι από τους καθηγητές πανεπιστημίου (εκτός από 26!).
7. Καταργήθηκαν όλες οι κρατικές υπηρεσίες υγείας.
8. Απολύθηκαν όλοι οι πολιτικοί μηχανικοί του κράτους και σταμάτησαν όλα τα δημόσια έργα.
9. Παύθηκαν όλες οι διπλωματικές αποστολές στο εξωτερικό.
10. Νομιμοποιήθηκαν όλες οι αυθαίρετες κατασκευές και οι παράνομες καταπατήσεις «εθνικών γαιών» με την πληρωμή προστίμων.
11. Ρυθμίστηκαν για ευτελές αντίτιμο όλες οι εκκρεμείς οφειλές (περίπου 5 εκατομμύρια δραχμές).
Επιπλέον, με βάση το «Μνημόνιο», οι πρεσβευτές της Τρόικας της εποχής ήταν παρόντες στις συναντήσεις του υπουργικού συμβουλίου, όταν αυτό επικύρωνε τα μέτρα, και λάμβανε κάθε μήνα μια λεπτομερή έκθεση αναφορικά με την εφαρμογή τους και τα ποσά που συγκεντρώνονταν.
Μήπως σας θυμίζει κάτι αυτό;
Συμπεράσματα
Τα δάνεια του 1824-1825 θα έπρεπε να θεωρηθούν άκυρα, γιατί οι όροι του συμβολαίου ήταν λεόντιοι και η συμπεριφορά των τραπεζιτών ήταν ξεκάθαρα ανέντιμη.
Το δάνειο του 1833 ανήκει καθαρά στη λογική του απεχθούς χρέους. Το χρέος επισυνάφτηκε από ένα δεσποτικό καθεστώς ενάντια στο συμφέρον του λαού. Το καθεστώς αυτό ήταν ένα εργαλείο στην υπηρεσία των μεγάλων δυνάμεων, που επιχειρούσαν να σταθεροποιήσουν τα συμφέροντά τους στην πλάτη του ελληνικού λαού, ενώ ταυτόχρονα φρόντιζαν να ικανοποιηθούν οι απαιτήσεις των διεθνών τραπεζιτών.
Η άρνηση των δανειστών και των μεγάλων δυνάμεων να ακυρώσουν το χρέος, στο σύνολο του ή εν μέρει, είχε αποτελέσματα μακράς διάρκειας και διατήρησε την Ελλάδα υποταγμένη, εμποδίζοντάς την να γνωρίσει πραγματική οικονομική ανάπτυξη.
Η Ελλάδα γεννήθηκε με ένα απεχθές χρέος που υποδούλωσε τον λαό της.
Tags :
2 Σεπτεμβρίου
