«Με τας εκλογάς η Ενωσις Κέντρου θα έχη ιδικούς της συνδυασμούς, η ΕΔΑ θα έχει ιδικούς της συνδυασμούς. Επομένως αι εκλογαί είναι η ιδεώδης ευκαιρία αντιμετωπίσεως των μαζών. Οχι συνεργασία. Είναι ο ιδεώδης τρόπος αι εκλογαί, διά να γίνη ο διαχωρισμός των μαζών. Διότι αι μάζαι κατ’ ανάγκην διά λόγους κομματικής εντάξεως θα τοποθετηθούν αντιμέτωποι».
Γεώργιος Παπανδρέου

Ήταν Πέμπτη 15 Ιουλίου 1965 και ώρα 7 το απόγευμα όταν ο πρωθυπουργός της χώρας Γ. Παπανδρέου έμπαινε στα ανάκτορα της οδού Ηρώδου του Αττικού για να συναντηθεί με τον νεαρό βασιλιά Κωνσταντίνο Γλύξμπουργκ. Η συνάντηση υπήρξε ολιγόλεπτη. Γύρω στις 7.15 ο πρωθυπουργός αναχωρούσε σκεπτικός για την κατοικία του στο Καστρί, αρνούμενος να κάνει την παραμικρή δήλωση στους δημοσιογράφους. Μια ώρα αργότερα, όμως, γύρω στις 8.15, κάλεσε τους πολιτικούς συντάκτες και τους ανακοίνωσε:
«Επήλθε διαφωνία Στέμματος και κυβερνήσεως. Αύριον θα υποβάλω την παραίτησιν της κυβερνήσεως και θα προβώ εις ανακοινώσεις»

Τα γεγονότα, βέβαια, έτρεχαν με πολύ μεγαλύτερες ταχύτητες απ’ ό,τι μπορούσε να υποθέσει κανείς και οι δημοσιογράφοι δε χρειάζονταν την προαναφερόμενη ανακοίνωση για να μάθουν τι είχε συμβεί. Λίγα λεπτά μετά την αναχώρηση του Γ. Παπανδρέου από τα ανάκτορα, τον βασιλιά επισκεπτόταν ο, έως εκείνη τη στιγμή, πρόεδρος της βουλής Γ. Αθανασιάδης – Νόβας για να λάβει εντολή σχηματισμού νέας κυβέρνησης.

Στις 8.22 μ.μ. ορκίστηκε το πρώτο κλιμάκιο της κυβέρνησης Νόβα αποτελούμενο από τον ίδιο, το ναύαρχο Ι. Τούμπα και τον Στ. Κωστόπουλο. Η χώρα είχε μπει πλέον σε μια βαθύτατη πολιτική κρίση, που ο ελληνικός λαός την πλήρωσε με το βαρύτερο τίμημα, με τη δικτατορία των συνταγματαρχών.

Ας επιστρέψουμε όμως εκεί που είχαμε μείνει, στο βράδυ της 15 Ιουλίου 1965.

Δηλώσεις και αντιδράσεις

Γύρω στις 9.45 μ.μ. ο νέος πρωθυπουργός στις πρώτες δηλώσεις στον Τύπο θα πει:

«Είχαμε κάνει εκκλήσεις προς τον κ. Παπανδρέου να αποτραπή η κρίσις. Απέβησαν άκαρποι. Αποβλέπων ο βασιλεύς σταθερώς να συνεργασθή με την πλειοψηφίαν της Βουλής, μου ανέθεσε να σχηματίσω κυβέρνησιν εξ αυτής. Θα είναι αύτη αμιγώς της Ενώσεως Κέντρου και θα αποτελή ιδεολογικήν και πολιτικήν συνέχειαν της προηγούμενης κυβερνήσεως». Στο ίδιο πνεύμα κινήθηκε ο Νόβας και με το διάγγελμα που απηύθυνε προς τον ελληνικό λαό μέσω του Ραδιοσταθμού Αθηνών.

Αντίθετα, ανταπαντώντας ο Γ. Παπανδρέου, δε δίστασε να μιλήσει για παραβίαση του πολιτεύματος, για εξαναγκασμό του σε παραίτηση και για φαιδρό πραξικόπημα. Επιπλέον, χαρακτήρισε τον Νόβα και τους συν αυτώ ως «ομάδα προδοτών» και κάλεσε τον ελληνικό λαό σε νέο ανένδοτο αγώνα υπέρ της Δημοκρατίας.

Τις εξελίξεις σχολίασε με ανακοίνωσή της και η ΕΔΑ, κάνοντας λόγο για «ανακτορικό πραξικόπημα», αποκαλώντας την ομάδα Νόβα «λιποτάκτες της Δημοκρατίας» και καλώντας το λαό σε πανδημοκρατική ενότητα.

Τέλος το ΚΚΕ, από την πολιτική προσφυγιά, με ανακοίνωση της ΚΕ του, κάλεσε σε πανδημοκρατικό συναγερμό και αγώνα τον ελληνικό λαό, ενώ σ’ ό,τι αφορά το χαρακτήρα των εξελίξεων, αυτών καθ’ αυτών, υπογράμμισε:
«Οι σκοτεινοί κύκλοι της ανωμαλίας – το παλάτι, η χούντα και οι ξένοι – έβαλαν σε εφαρμογή το πραξικόπημα που σχεδίαζαν από καιρό και που μάταια προσπαθούν τώρα να καλύψουν κάτω από το μανδύα της νομιμότητας. Παραβιάζοντας το Σύνταγμα και καταπατώντας ωμά την εκφρασμένη λαϊκή θέληση, ανέτρεψαν τη νόμιμη κυβέρνηση και στη θέση της διόρισαν μια τριανδρία – πειθήνιο όργανό τους. Οι σκοποί τους είναι διάφανοι. Χτύπημα των δημοκρατικών καταχτήσεων. Νατοϊκή λύση στο Κυπριακό. Τράβηγμα της χώρας στο βρωμερό πόλεμο του Βιετνάμ. Ανελέητη εκμετάλλευση του λαού και της χώρας από τα ξένα και ντόπια μονοπώλια.

Η κατάσταση – σημείωνε η ΚΕ του ΚΚΕ – είναι σοβαρή. Οι συνωμότες – αδίστακτοι στις επιδιώξεις τους – σπρώχνουν τη χώρα στο δρόμο της ανωμαλίας, που οδηγεί σε εθνικές συμφορές».

Από την πολιτική κρίση δε θα μπορούσε να λείψει ο λαός, που αντιμετώπισε το πραξικόπημα με μαζικές κινητοποιήσεις στην πρωτεύουσα και σε ολόκληρη τη χώρα. Για μήνες, οι διαδηλώσεις ήταν καθημερινό φαινόμενο, οι συγκρούσεις με την αστυνομία συχνές και οι τραυματίες δεκάδες κάθε φορά, με αποκορύφωμα τη δολοφονία του, μέλους της Ν. Λαμπράκη, Σ. Πέτρουλα στις 21/7/1965.

Τι ήταν όμως αυτό που γέννησε την κρίση;

Παρά τα όσα παραπλανητικά επιχειρήθηκαν να ειπωθούν στην αρχή από το παλάτι και τους πολιτικούς του συμμάχους, κανείς δεν ήταν σε θέση να αμφισβητήσει πως αυτά που συνέβησαν το βράδυ της 15ης Ιουλίου 1965 συνιστούσαν ανατροπή της κυβέρνησης του Γ. Παπανδρέου.

«Η ανατροπή του κ. Γ. Παπανδρέου – έγραφε την επομένη, στο κύριο άρθρο της, η εφημερίδα “Καθημερινή” – υπήρξεν η μοιραία συνέπεια της συνθέσεως της λαϊκής του βάσεως, της κοινοβουλευτικής του ομάδος, της δράσεώς του και των λόγων του. Εκέρδησε τας εκλογάς στηριζόμενος εις τους κομμουνιστάς… Ητο πολιτικώς δέσμιος των ερυθρών ψηφοφόρων… Παρέδιδε βαθμιαίως εις τον κομμουνισμόν και με συνεχώς επιταχυνόμενον ρυθμόν τον κρατικόν μηχανισμόν συμφώνως προς τας φανεράς και τας μυστικάς του εντολάς…» κλπ., κλπ., κλπ.

Ένας τέτοιος τρόπος τοποθέτησης του ζητήματος όχι μόνο επιβεβαιώνει ότι είχε γίνει παλατιανό πραξικόπημα σε βάρος της εκλεγμένης κυβέρνησης, αλλά και εμπεριέχει το σπέρμα μιας καθεστωτικής – ολοκληρωτικής αντίληψης που ήταν διάχυτη καθ’ όλη τη διάρκεια του μετεμφυλιακού καθεστώτος. Αλλωστε δεν ήταν η πρώτη φορά που με τον μπαμπούλα του κομμουνισμού δικαιολογούνταν αντιδημοκρατικές εκτροπές και παραβιάσεις ακόμη και αυτών των πιο στοιχειωδών κανόνων της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.

Δώδεκα χρόνια αργότερα ένας από τους πρωταγωνιστές της κρίσης, ο Πέτρος Γαρουφαλιάς υποστήριξε πως ο Γ. Παπανδρέου ανατράπηκε για να αποφευχθεί από μέρους του (του Παπανδρέου δηλαδή) η εκδήλωση πραξικοπήματος με τη συμμετοχή λαϊκών μαζών και φυσικά της ΕΔΑ.

Ασφαλώς πρόκειται για ισχυρισμό που στερείται σοβαρότητας. Εντούτοις είναι απόλυτα ενταγμένος στην κυρίαρχη ιδεολογία και πολιτική φιλοσοφία της μετεμφυλιακής περιόδου, στη φύση και στο χαρακτήρα του καθεστώτος που επιβλήθηκε στη χώρα μετά τον Αύγουστο του ’49 και που δεν ήταν τίποτα άλλο από την πιο στυγνή, την πιο αδίστακτη, την πιο βάρβαρη δικτατορία της άρχουσας τάξης και των ξένων συμμάχων της, πάνω στο λαό της Ελλάδας.

Εκεί ακριβώς βρίσκεται η ρίζα του παλατιανού πραξικοπήματος του ’65, όπως και του στρατιωτικού πραξικοπήματος του 1967.

Το σπουδαιότερο δε όλων είναι ότι ο Γεώργιος  Παπανδρέου και το κόμμα του, η Ενωση Κέντρου, όχι μόνο δεν αμφισβήτησαν το μετεμφυλιακό αυτό καθεστώς, όχι μόνο δεν προσπάθησαν να το εκδημοκρατίσουν, αλλά αντίθετα το αποδέχτηκαν και το υπηρέτησαν.

Η Ένωση Κέντρου, το μετεμφυλιακό καθεστώς και τα «Ιουλιανά»

Η Ένωση Κέντρου δημιουργήθηκε λίγο πριν τις εκλογές της βίας και νοθείας που έγιναν στις 29 Οκτώβρη 1961. Στη σύνθεσή της ήταν πολυσυλλεκτική. Πραγματικό συνονθύλευμα, αποτελούμενο από τους φιλελεύθερους του Σ. Βενιζέλου, τους πλαστηρικούς της ΕΠΕΚ του Σ. Παπαπολίτη, τους Αγροτιστές του Α. Μπαλτατζή, τη Νέα Πολιτική Κίνηση των Μητσοτάκη, Νόβα, Γ. Μαύρου κ.ά., την ομάδα του Γ. Παπανδρέου, τον σοσιαλίζοντα Ηλ. Τσιριμώκο, τον καραμπινάτο δεξιό Στ. Στεφανόπουλο και άλλους.

Ήταν ένα κόμμα που φτιάχτηκε για να ανακόψει την ανοδική πορεία της ΕΔΑ που στις εκλογές του 1958 είχε αναδειχθεί στη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Το ομολογεί απερίφραστα ο ίδιος ο Ανδρέας Παπανδρέου, ο οποίος γράφει χαρακτηριστικά: «Η αμερικανική στρατηγική στην Ελλάδα αυτή την περίοδο (σ.σ. την περίοδο που δημιουργήθηκε η Ε.Κ.) είχε δύο βασικές επιδιώξεις. Η πρώτη ήταν η εκλογική εξόντωση της ΕΔΑ. Η δεύτερη ήταν η προβολή ενός μεγάλου, αλλά μειοψηφούντος κόμματος του κέντρου».

Γι’ αυτό άλλωστε και ο Κ. Καραμανλής το 1958 αρνήθηκε να δεχτεί στο κόμμα του – την ΕΡΕ – τον Γ. Παπανδρέου, όταν ο τελευταίος του το ζήτησε: «Θα εξασθενούσατε έτσι – του είπε ο Καραμανλής – μιαν εθνική αντιπολίτευσι που η χώρα επίσης χρειάζεται. Δύο ισχυρά κόμματα, το ένα στην εξουσία, το άλλο εξασφαλίζοντας – για το γενικό καλό – ένα ισορροπημένο αντίβαρο, το ένα διαδεχόμενο το άλλο και ξαναπαίρνοντας τα ηνία όταν η φθορά της εξουσίας θα επέβαλε μιαν αλλαγή, ιδού ο υγιής κοινοβουλευτισμός που ονειρεύομαι. Και γι’ αυτό εύχομαι το σχηματισμό ενός συμπαγούς κόμματος του Κέντρου, ικανού να ενώσει τα ανομοιογενή στοιχεία του».

Αντί επιλόγου

Στα Ιουλιανά ο λαός λειτούργησε όχι άβουλα και παθητικά, αλλά ενεργητικά και δημιουργικά. Ο καθένας έδρασε ξεχωριστά. Παράλληλα, όμως, όλοι έδρασαν σαν ένα άτομο, συνολικά.
Από το 1965 και μετά τίποτα και κανείς δεν έμεινε όπως ήταν πριν. Βαθιές ανακατατάξεις και διασπάσεις συγκλόνισαν τον πολιτικό χώρο από τη Δεξιά ως την Αριστερά.