Το βράδυ της 4ης Αυγούστου 1936, δημοσιεύτηκε σε έκτακτο φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως διάγγελμα του Ιωάννη Μεταξά – που τοιχοκολλήθηκε και σε κεντρικά σημεία της Αθήνας και του Πειραιά. Το διάγγελμα ανέφερε πως «η κυβέρνησις (…) προέβη, τη εγκρίσει της Αυτού Μεγαλειότητος του Βασιλέως, εις την κήρυξιν του Στρατιωτικού Νόμου καθ’ άπασαν την χώραν, και την διάλυσιν της Βουλής». Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου, ή δικτατορία Μεταξά, ήταν ήδη γεγονός.

Από τις πρώτες πράξεις της δικτατορίας ήταν τα διατάγματα που προέβλεπαν:

Την αναστολή των διατάξεων 8 άρθρων του Συντάγματος σε όλο το κράτος, τη διάλυση της Βουλής και την επιστράτευση των εργαζομένων σε υπηρεσίες «δημοσίας ωφελείας» (σιδηροδρομικοί, τροχιοδρομικοί κ.ά.).

Το απόγευμα της 4ης Αυγούστου προηγήθηκε συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου, στην οποία οι αστυνομικές και στρατιωτικές αρχές υποστήριξαν ότι υπήρχαν «υπεύθυνοι πληροφορίαι κατά τας οποίας η κηρυχθησομένη γενική απεργία θα μετεβάλλετο εις στασιαστικήν εκδήλωσιν με αντικειμενικόν σκοπόν την ανατροπήν του νόμιμου πολιτικού και κοινωνικού καθεστώτος της χώρας». Αυτό ήταν και το πρόσχημα για την απόφαση της συγκέντρωσης όλων των εξουσιών στα χέρια της κυβέρνησης. Ακόμα, στις αιτίες της «μεταβολής» προβαλλόταν και η ανικανότητα της Βουλής που προέκυψε από τις εκλογές του Γενάρη του 1936 «να δώση κυβέρνησιν εις την χώραν», ανικανότητα που επίσης αποδείχθηκε και από τις «αθεράπευτες κομματικές αντιθέσεις» και τις «προσωπικές έριδες».

Οι ενέργειες του Μεταξά, ο οποίος άλλωστε προετοιμαζόταν από καιρό για την κήρυξη της δικτατορίας, έγιναν σε συνεργασία με τον Γεώργιο Β΄ και τη σύμφωνη γνώμη και στήριξη της Μεγάλης Βρετανίας. Το «κλίμα» υπέρ μιας δικτατορικής λύσης ευνοούσαν επίσης η άνοδος του φασισμού και του ναζισμού στην Ιταλία και τη Γερμανία .

Τις διεθνείς συνθήκες που επικρατούσαν την περίοδο εγκαθίδρυσης της 4ης Αυγούστου και σημαδεύονταν από τις προετοιμασίες για την επερχόμενη πολεμική σύρραξη, αποτυπώνουν μια σειρά από γεγονότα. Από τα πιο χαρακτηριστικά ήταν η δημιουργία του «Αξονα Ρώμης – Βερολίνου» (25 Οκτώβρη 1936) και ακόμα περισσότερο το γεγονός ότι στις 25 Νοέμβρη 1936 η Γερμανία με την Ιαπωνία υπέγραψαν το Σύμφωνο ενάντια στην Κομμουνιστική Διεθνή, γνωστό ως «Αντικομιντέρν», που αφορούσε τον κοινό αγώνα των δύο αστικών κρατών ενάντια στον «μπολσεβικισμό».

Ο Τζόζεφ Γκέμπελς μετά την υπογραφή του Συμφώνου δήλωσε:

«Ο κόσμος δεν θέλει ακόμη να παραδεχθή το μέγεθος του μπολσεβικικού κινδύνου. Εάν ημείς καλούμεν από τόσο καιρού ήδη τα έθνη της Ευρώπης να λάβωσι σοβαρά μέτρα αμύνης κατά των υπονομεύσεων του κομμουνισμού, το πράττομεν προς το συμφέρον του κοινού ευρωπαϊκού πολιτισμού μας».

Το δικό τους μαγαζί

Το βιομηχανικό κατεστημένο της εποχής στήριξε άμεσα τη δικτατορία και με τη συμμετοχή εκπροσώπων του στις κυβερνήσεις της. Ο Ανδρέας Χατζηκυριάκος, ιδιοκτήτης της τσιμεντοβιομηχανίας «ΑΓΕΤ Ηρακλής» και πρόεδρος του Συνδέσμου Βιομηχάνων και Βιοτεχνών Ελλάδας, που είχε πρωτοστατήσει στη σφαγή των εργατών στο Πασαλιμάνι το 1923, ανέλαβε το υπουργείο Εθνικής Οικονομίας στην πρώτη δικτατορική κυβέρνηση. Η Εθνική Τράπεζα εκπροσωπήθηκε επίσης με υψηλόβαθμα νυν και πρώην στελέχη της στις κυβερνήσεις της 4ης Αυγούστου (Αλέξανδρος Κορυζής, Ιωάννης Αρβανίτης, Α. Αποστολίδης, Δ. Μάξιμος).

Έχει υπολογιστεί, με βάση τα στοιχεία για 38 υπουργούς και στελέχη της δικτατορίας, πως το 10% ήταν τραπεζικά στελέχη και το 6% βιομήχανοι ή άλλοι επιχειρηματίες.

Ο Αμερικανός πρεσβευτής Lincoln MacVeagh θεωρούσε πως στην ομάδα «γύρω και πίσω» από τον Μεταξά βρίσκονταν ο διοικητής της Εθνικής Τράπεζας Ιωάννης Δροσόπουλος, ο Αλέξανδρος Κανελλόπουλος, διευθύνων σύμβουλος της Ανωνύμου Ελληνικής Εταιρείας Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων και ο Πρόδρομος (Μποδοσάκης) Αθανασιάδης.

Σημαντική στήριξη στη δικτατορία προσέφεραν και οι βιομήχανοι Επαμεινώνδας Χαρίλαος, Ν. Κανελλόπουλος, οι Λαναράς – Κύρτσης, οι αδελφοί Ηλιάσκοι, ο Γ. Πεσματζόγλου, η εταιρεία «Πάουερ» κ.ά. Επίσης, τα εκδοτικά συγκροτήματα Δ. Λαμπράκη («Ελεύθερον Βήμα»), Γ. Α. Βλάχου («Καθημερινή»), Αχ. Κύρου («Εστία») κ.ά.

Το καθεστώς της 4ηςΑυγούστου ενσωμάτωσε στην ιδεολογία και στην πρακτική της «δάνεια» και επιρροές από το φασισμό – ναζισμό (ναζιστικός χαιρετισμός, ίδρυση της Εθνικής Οργάνωσης Νέων με στρατιωτικοποιημένη δομή, «σωματειακή» οργάνωση της κοινωνίας).

Η 4η Αυγούστου ξεπέρασε τις προκατόχους της κυβερνήσεις όσον αφορά τον αντικομμουνισμό και τη θηριωδία ενάντια στο ΚΚΕ και στο εργατικό – λαϊκό κίνημα.

Μία από τις χαρακτηριστικότερες εκδηλώσεις του αντικομμουνιστικού μένους της 4ης Αυγούστου ήταν το κάψιμο «κομμουνιστικών εντύπων» σε δημόσιους χώρους. Τα βιβλία που ρίχτηκαν στην πυρά είχαν κατασχεθεί από βιβλιοπωλεία και από σπίτια συλληφθέντων. Ανάμεσα στα βιβλία που κάηκαν δεν ήταν μόνο έργα κομμουνιστών αλλά και βιβλία του Τολστόι, του Δαρβίνου, του Παπαδιαμάντη, του Μπέρναρντ Σο, του Φρόιντ κ.ά. Ενδεικτικά, στις 16 Αυγούστου 1936 κάηκαν 12.000 έντυπα στην πλατεία του Λευκού Πύργου στη Θεσσαλονίκη, κατόπιν διαταγής του Γ’ Σώματος Στρατού.

Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου εφάρμοσε στοιχεία της κεϊνσιανής θεωρίας περί «κρατικής ρύθμισης της καπιταλιστικής οικονομίας», που ακολούθησαν αρκετά καπιταλιστικά κράτη μετά την οικονομική κρίση στα 1929 – 1933, συμπεριλαμβανομένου του γερμανικού.

Η παρέμβαση του κράτους δεν πήρε τη μορφή της «διευθυνόμενης οικονομίας», για την οποία μιλούσε το καθεστώς, ενίσχυσε όμως την πολιτικο-οικονομική ελίτ μέσω της εκτέλεσης δημόσιων έργων και της επιβολής «ηρεμίας» και «γαλήνης» στους χώρους δουλειάς. Η μεγαλύτερη, ίσως, «προσφορά» της 4ης Αυγούστου στο βιομηχανικό κεφάλαιο ήταν η επιβολή της «εργασιακής ειρήνης», μέσω της απαγόρευσης των απεργιών, του ελέγχου των σωματείων κ.ά.

Ταυτόχρονα, η δικτατορία πήρε μια σειρά από μέτρα υπέρ των «ενδεών τάξεων», εφαρμόζοντας ή επεκτείνοντας ορισμένες ρυθμίσεις και μέτρα που είχαν πάρει προηγούμενες κυβερνήσεις. Παρ’ όλα αυτά κυρίαρχο στοιχείο παρέμεινε η ακραία ανισότητα και η φτώχεια του λαού.

Χαρακτηριστικά είναι τα στοιχεία των εισοδημάτων κατά οικογένεια το 1938. Το 39% του πληθυσμού της χώρας, δηλαδή 630.000 οικογένειες, είχε ετήσιο εισόδημα 18.727 δραχμές. 632.768 οικογένειες, το 38,44% του πληθυσμού, είχαν εισόδημα 36.275 δραχμές ενώ υπολογιζόταν πως για κάπως άνετη ζωή χρειάζονταν τουλάχιστον 60.000 δραχμές.

Την ίδια ώρα, 900 οικογένειες, το 0,05% του πληθυσμού, είχαν ετήσιο εισόδημα 2.125.000 δραχμές. Οι όποιες αυξήσεις δόθηκαν εξανεμίστηκαν. Υπολογίζεται ότι ενώ μεταξύ 1935 – 1940 οι μισθοί αυξήθηκαν κατά 50%, η πραγματική αύξηση των αποδοχών των εργαζομένων δεν ξεπερνούσε το 5%.

Ο βασικός ταξικός αντίπαλος

Το ΚΚΕ υπήρξε ο βασικός, ο ταξικός αντίπαλος της 4ης Αυγούστου, που διακηρυγμένος της στόχος ήταν η καταπολέμηση του κομμουνισμού. Με ιδιαίτερη μανία η δικτατορική κυβέρνηση και τα κρατικά όργανα επιτέθηκαν στο ΚΚΕ και στην ΟΚΝΕ, με στόχο την πολιτική και ηθική τους εξόντωση.

Από την πρώτη μέρα – για την ακρίβεια νύχτα – της δικτατορίας, η Γενική Ασφάλεια Αθηνών και η Ειδική Ασφάλεια έθεσαν σε εφαρμογή, όπως είχαν διαταχθεί, σχέδια σύλληψης στελεχών του ΚΚΕ, τα οποία όμως εκείνη τη στιγμή δεν είχαν τα επιθυμητά αποτελέσματα. Στο «Μυστικόν Αρχείον» του Κ. Μανιαδάκη αναφέρεται χαρακτηριστικά:

«…Το ΚΚΕ είχε και αυτό τας πληροφορίας του περί των προθέσεων του αειμνήστου Μεταξά. Ολίγας ημέρας προ της μεταβολής είχεν αρχίσει να θέτει εις ενέργειαν τον παράνομόν του μηχανισμόν. Ως εκ τούτου αι διαταχθείσαι συλλήψεις την νύκτα της 4ης Αυγούστου δεν είχον την προσδοκωμένην επιτυχίαν. Τα σπουδαιότερα στελέχη του ΚΚΕ είχον εξαφανισθή. Από αυτά συνελήφθησαν μόνον οι Σ[ι]άντος και Θέος που ενεφάνιζον τότε την “νόμιμον” πλευράν του ΚΚΕ και οι οποίοι αργότερα εδραπέτευσαν (…) διά να ξανασυλληφθούν».

Αμέσως μετά την επιβολή της, η δικτατορία προχώρησε στη θέσπιση αντικομμουνιστικού νομικού πλαισίου. Στις 12 Αυγούστου 1936, συγκροτήθηκε το υφυπουργείο της Δημόσιας Ασφάλειας. Δύο μέρες μετά, στη θέση του υφυπουργού διορίστηκε ο Κωνσταντίνος Μανιαδάκης, ο οποίος αποτέλεσε την «ψυχή» της αντικομμουνιστικής δράσης.

Στις 17 Σεπτέμβρη 1936, ημέρα Τρίτη, λίγο μετά τις 5 το απόγευμα συνελήφθη από την Ασφάλεια ο ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ Ν. Ζαχαριάδης. Η σύλληψη έγινε, ύστερα από προδοσία, επί της οδού Ιπποκράτους, λίγα μέτρα πριν τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας. Επρόκειτο για ένα ισχυρότατο χτύπημα στο παράνομο, τότε, ΚΚΕ το οποίο έμελλε να συνοδευτεί κι από άλλα χτυπήματα, εξίσου ισχυρά, στο αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα.

Την επομένη 18 Σεπτέμβρη, η δικτατορία της 4ης Αυγούστου δημοσίευσε τον Αναγκαστικό Νόμο 117 «Περί μέτρων προς καταπολέμησιν του κομμουνισμού και των εκ τούτου συνεπειών». Ο νόμος αυτός ερχόταν προς αντικατάσταση του νόμου 4229/25-7-1929 «Περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών», του περιβόητου δηλαδή «Ιδιωνύμου», που είχε ψηφίσει το 1929 η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου. Στην πραγματικότητα, βεβαίως, τόσο το «Ιδιώνυμο» του Βενιζέλου όσο και το νέο «Ιδιώνυμο» του Μεταξά έβγαιναν από την ίδια μήτρα, τη μήτρα του αντικομμουνισμού που έκανε τους εν λόγω δύο πολιτικούς -το δημοκρατικό Βενιζέλο και τον δικτάτορα και φασίστα Μεταξά- να μοιάζουν σαν δύο σταγόνες νερό.

Με βάση το νομοθετικό πλαίσιο που συγκρότησε η δικτατορία προχώρησε σε μαζικές συλλήψεις, φυλακίσεις και εκτοπίσεις σε ξερονήσια.Επίσης, επικήρυξε στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας .

Στις 10 Νοέμβρη 1936 το ΠΓ του ΚΚΕ κατάγγειλε την εκτόπιση 1.000 ατόμων, από τη μέρα της εγκαθίδρυσης της δικτατορίας, τη φυλάκιση 330 με διάφορες ποινές καθώς και ότι «καταζητούνται χιλιάδες ολόκληρες άνθρωποι, επειδή είναι εχθροί της δικτατορίας». Στη συνέχεια ο αριθμός των εξόριστων και φυλακισμένων αυξήθηκε, φτάνοντας το 1939 τους περίπου 2.000.

Συνολικά, χιλιάδες ήταν όσοι συνελήφθησαν στα χρόνια της 4ης Αυγούστου. Οι συλληφθέντες κομμουνιστές και άλλοι αγωνιστές υποβάλλονταν σε σκληρά βασανιστήρια: Ρετσινόλαδο, πάγος, φάλαγγα, ξερίζωμα νυχιών κ.ά.