Μεσολιθική Ευρώπη : Πρώτη εμφάνιση της ταξικής διαφοροποίησης με τον ερχομό των αγροτών

Μεσολιθική Ευρώπη : Πρώτη εμφάνιση της ταξικής διαφοροποίησης με τον ερχομό των αγροτών

Η κοινωνία δεν ήταν πάντα χωρισμένη σε τάξεις. Ούτε θα είναι και για πάντα. Πριν από 8.000 χρόνια, μικρές ομάδες ημινομαδικών κυνηγών – τροφοσυλλεκτών ήταν οι μόνοι άνθρωποι που ζούσαν στα τότε πλούσια δάση της Ευρώπης. Όλοι ήταν ίσοι μεταξύ τους, αγωνίζονταν μαζί για να επιβιώσουν και όποτε χρειαζόταν αντάλλασσαν κάτι που είχαν φτιάξει ή συλλέξει με κάτι άλλο, π.χ. μια αιχμή δόρατος με τροφή. Αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν αναδείξει τη μεσολιθική τους τεχνολογία: Εργαλεία με μύτες από σχιστόλιθο, με τα οποία ψάρευαν, κυνηγούσαν ελάφια και ούρους (εξαφανισμένο είδος άγριου βοδιού), μάζευαν άγρια φυτά. Πολλοί είχαν σκούρα μαλλιά και γαλάζια μάτια, όπως υποδεικνύουν πρόσφατες μελέτες του γενετικού τους υλικού, ενώ με βάση τους σκελετούς, που έχουν ανακαλυφθεί, ήταν αρκετά ψηλοί και μυώδεις.

Τρεις χιλιάδες χρόνια αργότερα, τα δάση είχαν δώσει τη θέση τους σε χωράφια σταριού και φακής. Οι γεωργοί κυριαρχούσαν στην ήπειρο. Η μετάβαση αυτή ήταν προφανής ακόμη και στους αρχαιολόγους του 19ου αιώνα, των οποίων οι ανασκαφές αποκάλυψαν οστά εξημερωμένων ζώων, πήλινα δοχεία που περιείχαν σπόρους και κυρίως νεκροταφεία των οποίων τα αινίγματα ακόμη να λυθούν πλήρως. Η αγροτική καλλιέργεια οδήγησε σε κοινωνικές αλλαγές, έφερε σε χρήση νέα μεταλλικά εργαλεία, νέες τροφές, νέους τρόπους χρήσης της γης, νέες σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, αλλά και στη σχέση τους με τη φύση.

Τεχνολογική βοήθεια
Επί 150 χρόνια, οι μελετητές διαφωνούσαν αν οι αγρότες έφεραν τον νεολιθικό πολιτισμό τους από τη Μέση Ανατολή στην Ευρώπη, ή αν απλώς η γνώση που συσσώρευαν ταξίδεψε έως την Ευρώπη. Τα πρώτα χρόνια μετά το 2000 γενετιστές εξέτασαν τα μοτίβα διαφοροποίησης στο σύγχρονο γονιδίωμα των Ευρωπαίων, αποδεικνύοντας ότι οι καλλιεργητές ήρθαν σαν ρεύμα διαμέσου του Αιγαίου Πελάγους και του Βοσπόρου στην Ελλάδα και τη Βαλκανική Χερσόνησο, αντίστοιχα. Από εκεί εξαπλώθηκαν βόρεια και δυτικά. Τότε ο Σβάντε Πάαμπο, του Ινστιτούτου Εξελικτικής Ανθρωπολογίας «Μαξ Πλανκ» και άλλοι επιστήμονες έμαθαν πώς να εξάγουν DNA από τα αρχαία ανθρώπινα υπολείμματα και πώς να το διαβάζουν. Αυτή η τεχνολογική επανάσταση οδήγησε σε μια χωρίς προηγούμενο συνεργασία μεταξύ αρχαιολόγων και γενετιστών.

Από το 2014, όταν ανακαλύφθηκε οστό κυνηγού – τροφοσυλλέκτη σε μια πρώιμη αγροτική κοινότητα στην Ουγγαρία και μέχρι σήμερα, έχει σχηματιστεί μια πολύπλοκη και πολύπλευρη εικόνα των επαφών μεταξύ των τότε κατοίκων της Ευρώπης και των νεοφερμένων. Σε μερικά μέρη και οι δύο ομάδες ανθρώπων αναμείχθηκαν από την πρώτη στιγμή. Σε άλλα κράτησαν αποστάσεις επί αιώνες, ή ακόμη και χιλιετηρίδες. Μερικές φορές οι γεωργοί σεβάστηκαν τους προκατόχους τους. Άλλες φορές φέρθηκαν απάνθρωπα και τους υπέταξαν. Καθώς οι δεκαετίες περνούσαν και οι αγρότες αυξάνονταν σε αριθμό, ενσωμάτωναν και αντικαθιστούσαν τους κυνηγούς – καλλιεργητές, σπρώχνοντας όσους επέμεναν στο περιθώριο, τόσο γεωγραφικά, όσο και κοινωνικά. Η αύξηση της κοινωνικής ανισότητας αποκορυφώθηκε, τουλάχιστον σε ορισμένα μέρη, σε κοινωνίες όπου άνθρωποι που κατάγονταν από κυνηγούς – τροφοσυλλέκτες ίσως είχαν γίνει δούλοι, ή ακόμη και προσφερθεί ως θυσία για να συνοδέψουν τους αφέντες τους στην άλλη ζωή.

Η διαδρομή

Πριν από 11.500 χρόνια, η Ευρώπη και η Μέση Ανατολή αναδύονταν από μια εποχή των παγετώνων. Καθώς το κλίμα γινόταν πιο ζεστό και η γη πιο πλούσια, οι κυνηγοί – τροφοσυλλέκτες στην αποκαλούμενη Εύφορη Ημισέληνο – μεταξύ Ευφράτη, Τίγρη, Νείλου και ακτών της Ανατολικής Μεσογείου – γίνονταν όλο και λιγότερο νομαδικοί. Άρχισαν να περνούν περισσότερο χρόνο φροντίζοντας τα εξημερωμένα ζώα και φυτά τους: πρόβατα, γίδια, στάρι, φασόλια, φακές. Η αρχαιοβοτανική – ειδικότερα η μελέτη της αρχαίας γύρης – και η αρχαιοζωολογία – η μελέτη των οστών αρχαίων ζώων – αποκαλύπτει αυτήν τη μετάβαση. Αυτοί ήταν οι πρώτοι αγρότες, άνθρωποι που χρησιμοποιούσαν λίθινα εργαλεία και πριν από 9.000 χρόνια κατευθύνθηκαν προς την Ευρώπη, σε αναζήτηση νέας γης για καλλιέργεια.

Οι αγρότες έφτασαν στη νέα ήπειρο από δύο διαδρομές: Με βάρκες από τη Μεσόγειο και με τα πόδια κατά μήκος του Δούναβη, από τα Βαλκάνια προς την κεντρική Ευρώπη. Χρονολόγηση αρχαιολογικών χώρων με ραδιενεργό άνθρακα 14 αποκάλυψε ότι πριν από 7.500 χρόνια οι αγρότες του Δούναβη έφτιαχναν χωριά στη λεκάνη των Καρπαθίων – σύγχρονη Σλοβακία, Ουγγαρία και Ρουμανία – και εκεί άρχισαν να δημιουργούν έναν πολιτισμό, που κατασκεύαζε πήλινα αγγεία διακοσμημένα με γραμμικά σχέδια σπειροειδούς μορφής.

Ταξιδεύοντας γρήγορα προς τα δυτικά κατά μήκος των εύφορων πεδιάδων της σημερινής Γερμανίας, μέσα σε λίγους αιώνες έφτασαν στον Ρήνο, περίπου πριν από 7.300 χρόνια. Μελέτη της εξέλιξης της αγγειοπλαστικής τους και ραδιοχρονολόγηση δείχνουν ότι προχωρούσαν με μικρά άλματα μήκους εκατοντάδων χιλιομέτρων, γεμίζοντας τις ενδιάμεσες περιοχές πριν από το επόμενο άλμα. Κάποια στιγμή αργότερα έμαθαν να χυτεύουν χαλκό (Εποχή του Χαλκού) με αποτέλεσμα να αρχίσει ένα ζωηρό εμπόριο πολύτιμων χάλκινων αντικειμένων ανάμεσα στις αγροτικές κοινότητες.

Η συνάντηση

Στο νότο, οι αγρότες μεταπήδησαν κατά μήκος των ακτών, φτάνοντας στην Ιταλία, στη Γαλλία και τελικά στην Ιβηρική Χερσόνησο. Φτάνοντας στη Γαλλία πριν από 7.800 χρόνια, μετανάστευσαν βορειότερα προς τις πεδιάδες του σημερινού Παρισιού. Εκεί ήταν που τα δύο μεγάλα ρεύματα μετανάστευσης των αγροτών ξανασυναντήθηκαν πριν από 7.000 χρόνια. Οι πολιτισμοί τους είχαν αποκλίνει ως ένα βαθμό – είχαν μείνει χώρια επί 500 χρόνια – αλλά μπορούσαν να αναγνωρίσουν τους άλλους ως δικούς τους ανθρώπους. Έτσι, αναμείχθηκαν τόσο βιολογικά, όσο και πολιτισμικά. Από αυτήν την περιοχή, ο ανάμεικτος πληθυσμός των αγροτών εξαπλώθηκε σε κάθε άκρη της ηπείρου, διασπείροντας τον αγροτικό του πολιτισμό.

Αργά ή γρήγορα οι μετανάστες αγρότες ήρθαν σε επαφή με τους ντόπιους κυνηγούς – τροφοσυλλέκτες και όταν αυτό συνέβη πρέπει να ήταν σοκ γι’ αυτούς. Είχαν περάσει 40.000 χρόνια από τότε που οι κοινοί τους πρόγονοι είχαν ακολουθήσει διαφορετικά μονοπάτια φεύγοντας από την Αφρική και αυτό το διάστημα ήταν αρκετό για να τους κάνει να διαφέρουν στην όψη, στον πολιτισμό, στη γλώσσα. Οι αγρότες ήταν πιο κοντοί και με βάση το γονιδίωμά τους είχαν σκούρα μαλλιά και μάτια και πιθανώς πιο ανοιχτόχρωμο δέρμα. Δεν υπάρχουν αποδείξεις βίας μεταξύ αγροτών και κυνηγών – τροφοσυλλεκτών στις πρώτες επαφές τους. Παρ’ όλ’ αυτά, σε μεγάλες περιοχές της Ευρώπης, ακριβώς τη στιγμή του ερχομού των αγροτών, οι κυνηγοί – τροφοσυλλέκτες και ο μεσολιθικός πολιτισμός τους εξαφανίζεται τόσο γενετικά, όσο και από πλευράς αρχαιολογικών ευρημάτων. Τι απέγιναν;

Ίσως αποτραβήχτηκαν σε πιο λοφώδεις περιοχές, με λιγότερο γόνιμο έδαφος, ή μέσα στα πυκνά δάση. Πάντως, σημαντικό μέρος του γονιδιώματος των σύγχρονων Ευρωπαίων προέρχεται από τους κυνηγούς – τροφοσυλλέκτες. Επιπλέον, περίπου πριν από 6.500 χρόνια εκδηλώθηκε μια μεσολιθική αναζωπύρωση, καθώς στο γονιδίωμα των αγροτών εμφανίστηκαν αυξημένα ποσοστά γονιδίων κυνηγών – τροφοσυλλεκτών, αλλά επανεμφανίστηκε και ο μεσολιθικός τρόπος, που γίνονταν ορισμένα πράγματα. Οι κυνηγοί – τροφοσυλλέκτες μπορεί να μην ήταν πια εκεί – παρά μόνο ίσως κάποιοι θύλακες κρυμμένοι στα δάση – αλλά τα γονίδια και η τεχνολογία τους συνέχιζαν να υπάρχουν.

Διαστρωμάτωση

Πριν από 6.500 χρόνια μια νέα φάση αρχίζει στην Ευρώπη. Έως τότε σημαντικοί άνθρωποι θάβονταν μόνοι τους μέσα στο έδαφος. Μετά, όμως, σχηματίζονταν σε κάποιες περιοχές μεγάλες τούμπες πάνω από ταφικούς θαλάμους, στους οποίους είχαν θαφτεί ένα ή δύο άτομα. Οι αρχαιολόγοι θεωρούν ότι αυτές οι αλλαγές αντανακλούν μια βαθιά κοινωνική μεταβολή: Τη γέννηση της ανισότητας καθώς οι αγροτικές κοινωνίες άρχισαν να παράγουν πλεόνασμα και να το κατανέμουν άνισα στο εσωτερικό τους, ακόμη και μεταξύ των «καθαρόαιμων» αγροτών. Όμως, ιδιαίτερα «ριγμένοι» σε αυτήν την κατανομή ήταν οι αγρότες με καταγωγή από τους κυνηγούς – τροφοσυλλέκτες, που ήταν και εμφανισιακά διαφορετικοί και συνήθως είχαν μικρότερο κλήρο, καθώς μια ή και περισσότερες γενιές στο παρελθόν, είχε υπάρξει συνεισφορά στον κλήρο μόνο από την πλευρά του αγρότη του ζευγαριού.

Ταφικά ευρήματα δείχνουν σε πολλές περιπτώσεις έναν από τους θαμμένους νεκρούς να είναι ακουμπισμένος στο πλάι σε εβρυική στάση, κατά το συνήθειο των αγροτικών πληθυσμών και γύρω του έναν ή περισσότερους ανθρώπους με καταγωγή κυνηγού – τροφοσυλλέκτη, είτε ανάσκελα, είτε ριγμένους όπως να ‘ναι, συχνά και με μέλη τους εξαρθρωμένα ή καμένα, σαν να είχαν πέσει θύματα ανθρωποθυσίας για να συνοδέψουν τον σημαντικό αγρότη νεκρό.

Στην πορεία, οι ταξικές αντιθέσεις στο εσωτερικό των αγροτικών κοινοτήτων εξελίχθηκαν και σε βίαιες συγκρούσεις μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να εγκαταλειφθούν πολλοί οικισμοί τους και ο πολιτισμός τους να αρχίσει να φθίνει. Τότε έγινε και η επιδρομή των Γιαμνάγια, που ήρθαν με άρματα από τις στέπες.

Όπως δείχνουν ορισμένα ευρήματα, μέχρι και πριν από 5.000 χρόνια συνέχιζαν να υπάρχουν σε κάποιες περιοχές στοιχεία του πολιτισμού των Ευρωπαίων κυνηγών – τροφοσυλλεκτών. Το αν επανέκαμψαν προσωρινά, παραμένει ανοιχτό, όπως και το πώς ακριβώς τελείωσε η Νεολιθική Εποχή στην Ευρώπη. Με τον ερχομό των Γιαμνάγια, την εποχή του μπρούντζου, όλα τα γενετικά στοιχεία των σύγχρονων Ευρωπαίων ήταν πια παρόντα στην ήπειρο για πρώτη φορά. Οι σημερινοί γηγενείς Ευρωπαίοι γενετικά είναι μείγμα των μεσολιθικών κυνηγών – τροφοσυλλεκτών, των νεολιθικών αγροτών και των ποιμενικών Γιαμνάγια της εποχής του μπρούντζου. Και η ανάμειξη γενετικών και πολιτιστικών στοιχείων συνεχίζεται, όπως γινόταν άλλωστε πάντα στην Ιστορία του ανθρώπινου είδους.

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγή: «Scientific American»
Google+ Linkedin